Autorë: Alfred Zylyftari, Elsa Dautaj, Seth Facey
Ka shumë gjëra për të cilat Shqiptarët janë të vetëdijshëm mbi ndikimin e pandemisë në vendin e tyre.
Shqipëria ishte një nga vendet e para në Evropë – në mars 2020 – që vendosi masa të rrepta izolimi duke bllokuar transportin, lëvizjet e qytetarëve dhe mbylljen e bizneseve.
Sipas të dhënave të Ministrisë së Shëndetësisë, deri në muajin korrik e këtij viti ka pasur më shumë se 290.000 raste pozitive të Covid 19 që kanë rezultuar në më shumë se 3500 vdekje që nga fillimi i pandemisë.
Numri i madh i rasteve pothuajse çoi në kolapsin e sistemit spitalor. Shumë qytetarë zgjodhën të trajtoheshin në shtëpi dhe në spitale private, dhe shpesh përdornin ilace që nuk gjenden në protokollet e spitaleve shtetërore. Në disa raste ata merrnin barna të trafikuara nga vendet fqinje.
A.H., i cili kërkoi të mbetet anonim, thotë se u detyrua të merrej me COVID në shtëpi sepse nuk kishte besim te spitalet shtetërore.
“Kam vuajtur një goditje të rëndë nga Covid-i dhe trajtimi në shtëpi më kushtoi rreth 7000.00 dollarë. M’u desh të gjeja dhe të përdorja barna kontrabandë, sepse ato nuk gjendeshin në farmacitë vendase. Mjeku që erdhi në shtëpinë time për të mbikëqyrur trajtimin tim më kushtoi rreth 2000,00 dollarë. Unë mund ta përballoja por çfarë ndodh me njerëzit që nuk mund ta përballojnë?!”, tha A.H.
E.K nga Tirana, i cili humbi gjyshin, vendosi ta dërgonte atë në një spital privat duke besuar se kushtet dhe shërbimi ishin më të mira.
“Nuk mund të them me siguri se spitali nuk i ka dhënë ndihmën e duhur, por fatkeqësisht gjyshi im ka ndërruar jetë. Në momentin kur ne familjarët po vuanim që gjyshi im ka ndërruar jetë, dikush na ka ardhur nga recepsioni dhe na ka lajmëruar se nuk mund ta tërheqim trupin e pajetë nga spitali pa paguar faturën, e cila ishte 87.000.00 euro. Në ato momente kuptova se sa e pavlerë ishte jeta e një njeriu në atë spital”, tha EK.
Por ka shumë gjëra që shqiptarët nuk i dinë dhe mund të mos i dinë kurrë për reagimin e qeverisë së tyre ndaj COVID.
Kontratat për vaksinën COVID dhe mungesa e informacionit publik
Kontratat e furnizimit me vaksina, të nënshkruara nga qeveria shqiptare me kompani të ndryshme farmaceutike, konsiderohen sekret shtetëror. Deputetëve që votuan për këto kontrata, përmes ligjeve të posaçme, u pajisën vetëm me informacion minimal përpara se të votonin.
Krahasuar me shumë vende të tjera që kanë bërë publike kontrata të lidhura për luftimin e COVID-it, Shqipëria vazhdon t’i mbajë ato kontrata konfidenciale dhe ka pak informacion publik për atë se çfarë ka paguar qeveria për vaksinat ose pajisjet mjekësore të nevojshme për të luftuar COVID.
Myslym Murrizi, i cili ishte nënkryetar i Kuvendit kur qeveria nënshkroi një kontratë me Pfizer për blerjen e vaksinave, tha për ACQj se votoi vetëm për kontratën e parë me Pfizer pasi iu vunë nnë dispozicion kushtet e detajuara të kontratës.
“Kushtet e kontratës i kam parë si diskriminuese për qeverinë shqiptare, por kjo ka ndodhur në kushte emergjence pasi ishte kompania e parë e vaksinave që erdhi në vend, me një çmim prej 12 euro për vaksinë”, tha ai.
Qeveria shqiptare bleu vaksina nga një sërë kompanish ndërkombëtare dhe në disa raste dihet shuma e paguar.
Për shembull, Shqipëria shpenzoi 20 milionë dollarë ose 2 miliardë lekë për vaksinat nga “Keymen Ilac Sanayi ticaret anonym sirket (Sinovac)”, bazuar në VKM nr. 174 dhe VKM nr. 357, me dy pagesa për vaksinën kineze të kryera në mars dhe qershor 2021.
Qeveria i pagoi “Gavi Alliance” 4.1 milionë dollarë ose 430 milionë lekë për vaksinat.
Shqiptarët u vunë në dijni shumë më tepër për kontratën e qeverisë në janar 2021 me Pfizer sepse ajo u zbulua nga një nnumër portalesh. Megjithatë, tkëto ë dhëna nuk janë zyrtare.
Kontrata është lidhur ndërmjet “Pfizer Export B.V” në Holandë dhe Ministrisë së Shëndetësisë dhe Kujdesit Social dhe Ministrisë së Rindërtimit si dhe Institutit të Shëndetit Publik. Drafti i kontratës prej 52 faqesh të zbuluar tregon shumën, kostot dhe kushtet që duhet të plotësojë qeveria shqiptare. Qeveria shqiptare thuhet se nënshkroi kontratën për të blerë 499,590 doza për një kosto prej rreth 6 milionë dollarë.
Sipas një artikulli në biospace.com të botuar në qershor të vitit të kaluar, çmimet mesatare të vaksinave për dozë në mbarë botën variojnë nga 19.50 dollarë për vaksinën “Pfizer-BioNTech”, 5.25 dollarë për AstraZeneca, 10 dollarë për Sputnik V dhe 29.75 dollarë, më e shtrenjta, vaksina kineze “Sinovac”. Të gjitha këto lloje vaksinash janë përdorur në Shqipëri.
Në përgjigje të një kërkese për informacion nga ACQJ, Instituti i Shëndetit Publik bëri të ditur se dozat e administruara brenda vendit nga data 11 janar 2021 deri më 13 mars 2022, ishin gjithsej 2,646,59. Megjithatë, nuk u vu në dispozicion informacion mbi koston për dozë të secilës lloj vaksine.
Kontratat qeveritare në kohë të COVID-it
Në shkurt 2020, qeveria shqiptare vendosi që institucionet publike mund të kontraktojnë kompanitë pa tender publik nëse këto kompani mund të ofrojnë shërbimet dhe mallrat e kërkuara në rast nevoje urgjente. Konkretisht kjo ka të bëjë me situata, si pandemia, të cilat janë “shkaktuar nga rrethana të jashtëzakonshme jashtë kontrollit të autoritetit kontraktor dhe koha në dispozicion për zgjidhjen e nevojës urgjente nuk është e mjaftueshme për zhvillimin normal të procedurave”.
Që nga shpallja e këtij vendimi, qeveria shqiptare ka nënshkruar 15 kontrata sekrete dhe rreth 200 kontrata të lidhura drejtpërdrejt me COVID-in, në total 40 milionë dollarë, pa TVSH. Asnjë nga kontratat nuk përfshinte një procedurë të hapur konkurruese. Sipas legjislacionit në fuqi, asnjë nga këto kontrata, edhe nëse ka korrupsion apo favorizim, nuk mund të hetohet nga Prokuroria, për shkak të natyrës vendimmarrëse kolektive të këtyre akteve.
Aranita Brahaj, Drejtore Ekzekutive e Institutit Shqiptar të Shkencave, një OJQ vendase e fokusuar në mbikëqyrjen e kontratave qeveritare nëpërmjet programeve të saj si OpenData Albania, e sheh situatën si shumë problematike.
“Situata me tendera të fshehtë apo tenderë për interesa thelbësore të shtetit, është aplikuar në disa kontrata në prill 2020, me vendim të Qeverisë Shqiptare (jo vetëm të Ministrisë së Shëndetësisë). Kjo lloj procedure u braktis shumë shpejt, arsyet ishin disa: kryesorja që qeveria nuk arriti të siguronte mallrat në kohë reale pasi Kontraktorët e Përzgjedhur (bizneset) nuk kishin kapacitet për të siguruar mallra për të cilat kishte mungesë në nivel ndërkombëtar dhe ndërkombëtar. tregjet rajonale. Arsyeja tjetër janë edhe qëndrimet e shoqërisë civile kundër këtij procesi”.
Fatos Çoçoli, ekspert i ekonomisë, është dakord se nuk kishte nevojë për kontrata sekrete për të siguruar mallra të lidhura me COVID.
“Unë besoj se duhet bërë transparencë e plotë. Është një rrezik i madh që të mos ndiqet forma e zakonshme e tenderit të hapur”, shton Cocoli.
Murrizi i lidh këto procedura tenderimi me patronazhin në qeveri.
“Çdo tender i klasifikuar si tender “sekret” është kryer vetëm për qëllime fitimi, i dhënë kompanive të paracaktuara pa konkurrencë faktike. Ligji i prokurimeve përcakton qartë se cilat prokurime duhet të mbahen në fshehtësi, prokurimet për sigurinë kombëtare, pajisjet teknologjike për shërbimet e inteligjencës, prokurorinë, disa pajisje specifike ushtarake dhe disa pajisje operacionale që nevojiten nga strukturat që luftojnë krimin e organizuar dhe terrorizmin”. shton Murrizi.
Murrizi tha se maskat, dorezat, ushqimet, vaksinat etj nuk duhet të blihen me tenderë të fshehtë.
“Shqipëria ka një ligj të posaçëm që zbërthen në detaje ato që klasifikohen si informacione sekrete, top sekrete, konfidenciale dhe informacione të ndjeshme. Çdo arsye tjetër është vetëm për të vjedhur. Nga tenderët sekretë që janë nënshkruar ndër vite nga kjo qeveri, janë mbi 600 prokurime nga të cilat numrin më të madh e zë AKSHI dhe Ministria e Shëndetësisë, e ndjekur nga Ministria e Mbrojtjes. Çdo tender i klasifikuar si “sekret” është një precedent i rrezikshëm për abuzime të mëdha me paranë publike. Është mënyra më korruptive e vjedhjes së parasë publike”, tha Murrizi.
Gjatë pandemisë, qeveria shqiptare ka dhënë rreth 200 tendera mjekësorë, me një kosto totale prej rreth 40 milionë dollarësh pa TVSH. Katërmbëdhjetë procedura të veçanta, të zhvilluara me ligje të veçanta, kushtojnë 416,617,248 lekë me TVSH (rreth 4 milionë dollarë), ndërsa në total, Ministria e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale ka shpenzuar 1,383,707,749 lekë pa TVSH.
Në vend të dytë, sipas databazës së tenderave OpenData, është Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, me një shifër prej 1,383,615,012 lekë pa TVSH (rreth 13 milionë USD). Spitali “Shefqet Ndroqi”, i njohur ndryshe si Sanatoriumi, ka shpenzuar 624,620,800 lekë pa TVSH (rreth 6 milionë dollarë). për tenderat gjatë pandemisë.
Gjatë kësaj periudhe, në ombrellën e tenderëve sekret/konfidencial është përfshirë edhe Ministria e Mbrojtjes, duke shpenzuar 141 585 500 lekë pa TVSH (rreth 1.5 milionë USD).
I pyetur për këto tendera sekrete dhe sipërmarrjet e ardhshme në këto procedura, Endri Fuga, zëdhënës i Kryeministrisë, theksoi se tani që urgjenca ka përfunduar dhe situata është kthyer pothuajse plotësisht në normalitet, është e lehtë të harrohen pengesat dhe problemet e javët dhe muajt e parë të pandemisë.
“Qeveritë në vende të ndryshme, përfshirë vendet anëtare të BE-së, kishin një qëllim të vetëm: të bënin maksimumin për të siguruar sa më shumë pajisje mjekësore, duke përfshirë respiratorë dhe teste, pajisje mbrojtëse personale, përfshirë maska dhe doreza, si dhe oksigjen dhe mjekim. Ky ishte edhe synimi i qeverisë shqiptare. E gjithë kjo në kushtet kur kërkesa në treg ishte në maksimum, ndërkohë që oferta thuajse nuk ekzistonte. Kufijtë u mbyllën dhe qeveritë e vendeve të ndryshme konfiskuan mallra nga vendet fqinje sikur të ishte kohë lufte, duke injoruar plotësisht ekzistencën e kontratave për blerjen dhe shitjen e mallrave”, tha ai.
Fuga shtoi se “Shqipëria ishte në një situatë të jashtëzakonshme dhe interesi thelbësor i shtetit ishte të shpëtonte sa më shumë jetë përballë një lufte me një virus të panjohur dhe me pasoja fatale”.
Fuga këmbënguli që çdo palë e interesuar mund të ketë akses në këto kontrata dhe informacion nga institucionet përkatëse nëpërmjet kërkesave të thjeshta për informacion.
Megjithatë, ACQJ paraqiti kërkesa për informacion tek të gjitha agjencitë që ekzekutuan kontrata sekrete dhe të centralizuara. Vetëm disa u përgjigjën duke i referuar Qendrës agjenci të tjera dhe, në rastin e Ministrisë së Mbrojtjes, duke dhënë vetëm një përgjigje minimale dhe një referim në një link që nuk funksionon të faqes së internetit të qeverisë.
ACQJ ka pyetur Ministrinë e Shëndetësisë se pse kontratat nuk kanë kaluar në tender publik, por Ministria, deri në botimin e këtij shkrimi nuk ka dhënë këtë informacion.
Nga ana tjetër, Fuga u zotua se tani që situata është stabilizuar, qeveria do të kalojë në procedurat standarde të prokurimit për tenderët e ardhshëm dhe jo në procedurat sekrete emergjente.
Një problem tjetër që vihet re në bazën e të dhënave të publikuara të tenderëve është se për disa kompani nuk tregohet vlera reale e kontratave, ku vetëm vlera për njësi e barnave është publike. Kjo e ka bërë pothuajse të pamundur nxjerrjen e vlerës totale të kontratave.
Kompanitë kryesore që kanë fituar shumicën e kontratave në sektorin e shëndetësisë janë MEGAPHARMA SHPK, INTERMED SHPK, Rejsi FARMA SHPK, MESSER ALBAGAZ SHPK, EUROMED SHPK, TRIMED SHPK, INCOMED SHPK, të gjitha kompanitë kryesore vendase kanë fituar kontrata me vlerë të konsiderueshme.
“Ndikimi negativ i këtyre tenderëve ka qenë se kontratat kanë qenë shumë afër fondit limit dhe kjo përbën një humbje për buxhetin e shtetit, sepse mbajtja e tenderëve publik siguron konkurrencë, ulje të ofertave dhe mbrojtje të buxhetit të shtetit”, tha Cocoli. “Ky qëndrim i ministrisë është mbulim sepse tani edhe pse jemi në kushtet e prezencës së virusit, nuk jemi në kushtet e emergjencës ekstreme, prandaj ky informacion duhet dhënë”, shtoi ai.
Cocoli beson se Ministria fshihet pas rregullave artificiale të panevojshme.
“Ne nuk e dimë nëse pas kësaj lloj mbrojtjeje ka diçka atje apo ata [Ministria] nuk duan të futen në telashe duke mos dhënë asnjë lloj informacioni, por unë mendoj se mund të jetë e para,” tha Cocoli.
Sipas Open Data Albania, këto procedura kontraktore të Qeverisë janë antikushtetuese, të paligjshme, të pajustifikuara dhe në kundërshtim me parimet bazë të qeverisjes së mirë që janë përgjegjshmëria dhe transparenca.
I pyetur për procesin e mbajtjes së këtyre tenderave dhe nënshkrimit të këtyre kontratave, Tritan Shehu, ish-ministër i Shëndetësisë, tha se i sheh shumë problematike, duke dëmtuar konkurrencën, cenimin e barazisë dhe uljen e cilësisë së produkteve që vijnë si rezultat i zgjedhjeve arbitrare.
“Çdo procedurë që bëhet jotransparente, jo në përputhje me rregullat, dëmton dukshëm cilësinë e shërbimeve dhe dëmton buxhetin e shtetit duke krijuar mosbesim te qytetarët ndaj legjislacionit shtetëror”, tha Shehu.
ACQJ dërgoi një listë me pyetje për Ministrinë e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale, por Ministria fillimisht refuzoi të jepte informacionin. Pas një vendimi të Komisionerit për të Drejtën e Informimit, Ministria ka dhënë informacion të pjesshëm për disa pyetje, por jo për të gjitha.
Si u trajtuan në SHBA kontratat për COVID?
Qasja në shpenzimet e lidhura me COVID në Shtetet e Bashkuara është shumë më e lehtë.
Në SHBA, ekziston një procedurë rutinë për mënyrën se si qeveria trajton kontratat mjekësore për vaksinat dhe pajisjet mjekësore të nevojshme për një virus si COVID-19. Megjithatë, për shkak të emergjencës pandemike, negociatat për çmimin u ndryshuan.
Zain Rizvi, Drejtor i Kërkimeve për grupin e avokimit Publik Qytetar, i cili është renditur në faqen e internetit të lësaj organizate si “një ekspert për inovacionin farmaceutik dhe aksesin në ilaçe”, tha se procesi fillon kur qeveria e SHBA shkon te ofruesi i pajisjeve mjekësore ose vaksinave. të tilla si Pfizer, dhe duke i treguar kompanisë numrin e dozave që qeveria dëshiron të blejë. Kompania dhe qeveria negociojnë për çmimin dhe përfundimisht arrijnë një marrëveshje.
Rizvi tha se Pfizer fillimisht donte t’i ngarkonte qeverisë 100 dollarë për dozë, por qeveria ishte në gjendje ta negocionte atë numër në 19,50 dollarë për dozë, çmimi i deklaruar në kontratën fillestare. Më pas qeveria udhëzoi Pfizer se ku të shpërndante.
Derek Willis, një zhvillues i aplikacioneve të lajmeve për gazetën jofitimprurëse të lajmeve ProPublica dhe gazetar që nga viti 1995, është i shqetësuar se si u ekzekutuan kontratat e lidhura për COVID-in në SHBA.
“Të dhënat tregojnë numrin e madh të kontratave me burim të vetëm, pa ofertë. Kishim njerëz që na thoshin “është e pazakontë, por është një emergjencë kështu që mund të ndodhë”, tha Willis.
“Ndonjëherë ne kemi luftuar për të marrë në kohën e duhur informacione shtesë rreth procesit të kontraktimit. Për shembull, nëse do të donim të shihnim se çfarë lloj ofertash parashtruan njerëzit ose çfarëdo lloj dokumentacioni brenda një agjencie të caktuar në lidhje me një kontratë specifike, do të na duhej të përdornim Ligjin për Lirinë e Informacionit dhe do të duhej pothuajse gjithmonë njëkohë e paimagjinueshme për të marëinformacion. Por për sa i përket vetë informacionit, është shumë i mirë dhe mjaft i dobishëm,” shtoi Willis.
Willis foli gjithashtu për aksesin e përgjithshëm të këtyre kontratave mjekësore për publikun.
“Kishte patjetër disa gjëra që duhej të lexonim, disa manuale dhe të bisedonim me njerëzit për të kuptuar nuancat individuale në të dhëna. Por për sa i përket marrjes së të dhënave vetë, jo, nuk ishte tmerrësisht e vështirë,” tha Willis, “Krahasuar me skenarët e tjerë në të cilët kam qenë, për sa i përket marrjes së të dhënave të qeverisë, kjo ishte shumë e lehtë”.
Sasia e dozave të vaksinave të blera si dhe çmimet janë të disponueshme për publikun në faqen e internetit MedicalCountermeasures.gov. Përfshihen gjithashtu kontratat mjekësore midis qeverisë së SHBA dhe kompanive që ofrojnë pajisje të tilla si testet e COVID-19.
Përveç kësaj, faqja e internetit e Departamentit të Shëndetësisë dhe Shërbimeve Njerëzore të SHBA-së publikon disa, por jo të gjitha, kontratat mjekësore dhe ProPublica ka ndërtuar një bazë të dhënash që përmban informacion për të gjitha kontratat mjekësore që lidhen me virusin COVID-19. Sipas asaj baze të dhënash, qeveria amerikane ekzekutoi 18,243 kontrata që arrijnë njëvlerë prej 39.9 miliardë dollarë, për të luftuar virusin.
Baza e të dhënave nga ProPublica gjithashtu përmban informacione se cila agjenci qeveritare po i shpenzon paratë, sa janë duke shpenzuar dhe sa kontrata kanë përfunduar.
Gjithashtu, ka informacion për shitësit që kanë marrë shumën më të madhe të parave të qeverisë dhe vendndodhjen e tyre, kontratat më të mëdha dhe çmimin e tyre specifik, llojin e shitësve që marrin kontrata dhe sa janë shpenzuar për kategori të ndryshme.
Për shembull, ProPublica tregon se 7.07 miliardë dollarë janë shpenzuar për “Instrumente, pajisje dhe pajisje mjekësore dhe kirurgjikale” dhe 1.63 miliardë dollarë për “Pajisje dhe pajisje laboratorike”.
Por ka kufij edhe në transparencë.
Informacioni më i zakonshëm i redaktuar ka të bëjë me një përjashtim në Aktin Federal të Lirisë së Informacionit (FOIA) i cili “mbron ‘sekretet tregtare dhe informacionin tregtar ose financiar të marrë nga një person [që është] i privilegjuar ose konfidencial.’ Ky përjashtim synon të mbrojë interesat e qeverisë dhe të dorëzuesve të informacionit.”
Qeveria e SHBA dhe kompania duhet të bien dakord që të lejojnë që informacioni të bëhet i disponueshëm publikisht. Ekspertët thonë se qeveria shpesh lejon kompaninë të redaktojë çdo gjë që dëshiron për të mbajtur një marrëdhënie të mirë për negociatat e ardhshme.
“Çmimi i sasisë, çmimi i njësisë, informacioni i kostos së provës klinike” janë disa shembuj të tjerë të gjërave që shpesh redaktohen nga këto kontrata mjekësore,” tha Kathryn Ardizzone, një avokate për një organizatë jofitimprurëse të quajtur Knwledge Ecology International, e cila e përshkruan veten si në kërkim të rezultateve më të mira. duke përfshirë zgjidhje të reja për menaxhimin e burimeve të njohurive.
Ardizzone thot se ka arsye specifike tregtare për redaktimet.
“Kontraktorët duan që produkti i tyre të duket sa më fitimprurës. Pra, nëse do të kishte të drejta që qeveria mund të ushtronte, të cilat mund të krijonin pasiguri në lidhje me pronësinë e kompanive mbi pronësinë e saj intelektuale ose të drejtat që qeveria mund të përdorte në produktet rezultante, atëherë kjo mund të ishte diçka që kompanitë ose qeveria do të donin ta mbanin konfidenciale,” ajo tha.
Është detyra e qeverisë të mbrojë këto redaktime kur merret me kërkesat e Ligjit për Lirinë e Informacionit. Sidoqoftë, Ardizzone vuri në dukje një shpjegim të mundshëm për numrin e redaksioneve të vërejtura në kontratat mjekësore COVID-19.
“Qeveria ka arsye të jetë shumë e kujdesshme dhe e prirur drejt ruajtjes së [informacionit] sepse nëse qeveria lëshon informacione që kontraktori dëshiron të fshehë, kontraktori mund të padisë qeverinë, kështu që ka rrezik,” tha ajo.
Willis pajtohet me këtë qendrim.
“Unë nuk mendoj se Pfizer ose ndonjë kontraktor ka kontroll 100% editorial mbi ato redaktime që bëhen, por mendoj se ata mund të pohojnë disa pretendime se këto janë informacione të mbrojtura, sekrete tregtare të biznesit dhe mendoj se qeveria duhet ta pranojë këtë pohim”.